O Islam II: A charia e os alicerces da fe

Continua esta anotación

A CHARIA

A predicación de Mahoma insiste nunha serie de puntos principais que resultan dogmas de fe do islam e resúmense na caracterización de Alá e do seu profeta. A figura de Mahoma, último e selo dunha serie de profetas que comeza con Abraham (antepasado mítico de xudeus e musulmáns), segue con Moisés e finaliza con Xesús é fundamental. As mensaxes relixiosas xudía e cristiá (pero dun Cristo reducido a escala exclusivamente humana como o que predicaban algúns grupos xudeocristiáns) quedan superados segundo os musulmáns pola gran revelación, a definitiva, que configura as características de Alá, o Deus finalmente desvelado sen erro (fronte aos puntuais desvaríos de xudeus e cristiáns na súa comprensión). Alá é único, preexistente, todopoderoso, aplícanselle cen cualificativos que insisten no seu poder, omnisciencia e misericordia; no xuízo final encargarase de castigar aos malvados e recompensar aos píos e bos, un Deus ao que hai que someterse e cuxas directrices forman a charia (shari'a), a lei divina que ordena todas as actividades do home (a moral islámica).

As fontes da charia fóronse complicando, dunha parte polo universo diverso no que tiveron que vivir os musulmáns tras a expansión fóra de Arabia e por outra como consecuencia da diversidade de opinións e grupos que se foron configurando dentro do islam. A relixión era a medida dos actos e por tanto a fonte dun dereito que ao principio non diferenciaba delito común e relixioso, porén co tempo (e coa sistematización que foi impondo a partir do século IX a penetración da filosofía grega no pensamento islámico) rematou delimitando ambos os campos (aínda que sempre existe no mundo musulmán a tendencia a volvelos a mesturar). Establecéronse dúas fontes principais da charia, Corán e tradición, e dúas fontes secundarias, a deducción analóxica e o consenso común. O Corán, entendido como palabra revelada foi tomado como fonte fundamental, aínda que resultaba moi limitada; daba directrices xerais ou desenvolvía unha casuística moi apropiada para a Arabia da época de Mahoma non sendo eficaz para as situacións novas que expuña un imperio extenso. A tradición ao principio baseábase nos costumes (sunna) primitivas da comunidade dos crentes e no dito (hadith) por Mahoma e non incluído no Corán (e as actuacións do Profeta, dos «compañeiros» e doutras persoas que recibiron a aprobación ou a aceptación tácita de Mahoma). Fóronse materializando en recompilacións que insistían na fonte de información na que se baseaban (pois diso dependía a súa fiabilidade) e que remataron configurando un corpus de tradicións ás que se acabou aplicando o termo xenérico de sunna.

Estas directrices fóronse convertendo en normativas á hora de axuizar unha actuación concreta, co que o elenco de situacións susceptibles de resolución «como o fixeron o Profeta ou os primeiros musulmáns» aumentaban, porén de todos os xeitos non eran suficientes. Aínda negando radicalmente a libre conciencia (se exceptuamos a grupos moi determinados e minoritarios), no islam foi necesario recorrer a outros criterios cando a tradición e o Corán non bastaban. A pesar da manifesta falibilidade da mente humana era en ocasións necesario basear a decisión nela, aínda que o sistema posto en práctica consistiu en limitar no posible a liberdade de elección da solución para minimizar a innovación (bid'a). Tolerouse por tanto o razoamento propio (ray, xuízo subxectivo), pero sustentado en dous alicerces sólidos, o primeiro é a analoxía (qiyas), que actúa por aproximación conceptual con situacións ben establecidas e o segundo o consenso da comunidade dos crentes (ijma), que como un todo non podía equivocarse posto que Deus velaba pola súa supervivencia. Estas dúas fontes xeraron unha complexa xurisprudencia que xunto ao Corán e a tradición consolidaban os alicerces do dereito (usul ao-fiq), que actuaban como seguros mentais que guiaban o xuízo dos alfaquís (faqih, xurisconsulto) levándolles a resolver os problemas (de índole legalrelixiosa) dun modo relativamente predicible (sobre todo a partir do século VIII entre os sunitas cando se foron progresivamente consolidando as catro grandes escolas de xurisprudencia: hanafitas, malikitas, chafiitas e hanbalitas). Entre os chiitas, pola súa banda, deuse gran importancia á tradición orixinada nos imáns, que como veremos, eran tidos por parte dalgúns grupos, como máis sacros que o propio Mahoma.

A charia gradúa a actuación do home nunha serie de categorías segundo o seu diverso valor moral. Incorre en castigo o musulmán que non cumpre os actos obrigatorios ou realiza os prohibidos; pola contra recompénsase o cumprimento dos obrigatorios e os recomendados. Non se castiga o incumprimento dos recomendados como tampouco a realización dos censurados (que se desaconsellan). A última categoría fórmana os indiferentes que non producen o menor efecto e quedan á vontade do fiel. Deste xeito estrutúrase unha rede moral que é tanto persoal como comunitaria e na que os gobernantes cumpren o papel de gardiáns. Dependendo do maior ou menor rigorismo do gobernante a categoría de actos indiferentes é ampla ou reducida; todo o que non se prohibe expresamente na charia pode ser tido por indiferente nunha interpretación laxa, mentres que nunha interpretación estrita (por exemplo a que aplican os wahabitas e que impregna a práctica de goberno da dinastía rexente en Arabia Saudita na actualidade) todo o non permitido na charia pode ser considerado prohibido.

OS ALICERCES DA FE

A complexidade xurídica do islam, podería levar a pensar que ser musulmán é unha tarefa case imposible. Á marxe das sutilezas dos argumentos dos teólogos e as redes doutrinais dos xurisconsultos, a práctica cotiá da relixión islámica é en realidade moi sinxela. Baséase nos cinco alicerces (arkan) da fe e nunha serie de prescricións tradicionais que ordenan as obrigacións rituais do musulmán.

O primeiro alicerce é a profesión de fe (chahada) consistente en repetir a oración que resume o credo musulmán «só hai un Deus que é Alá e Mahoma é o seu profeta». Alá é un teónimo seguramente relacionado coa raíz Il-Ilu que nomea á divindade entre os pobos semitas occidentais, a diversidade na denominación non debe confundir: o musulmán non ten un Deus propio e diferente ao resto, nomeado Alá (Alá non é distinto a Deus), senón que na súa lingua Alá é o nome que dá a Deus, de tal modo que a chahada podería tamén traducirse: «só hai un Deus e é Deus».

O segundo alicerce é a oración ritual ou azalá (salat) que marca a obrigación ritual principal e cotiá do fiel. Cinco veces ao día, á alba, ao mediodía, a media tarde, ao ocaso e pola noite, seguindo a chamada dos almuédanos (ou almuecins) situados nos alminares (ou minaretes) das mesquitas, todos os fieis musulmáns situados en dirección á Meca (a alquibla sinalada nas mesquitas polo nicho do mirhab) e desde calquera lugar no que se achen, han de realizar catro posturas principais (de pé, inclinación, prosternación e posición sentado sobre os talóns) e recitar a chahada e outras oracións coránicas. Os venres, de modo obrigatorio para os homes hase de asistir na mesquita á predicación. De modo previo á realización da azalá é necesario limpar o corpo segundo un procedemento que especifica o Corán (5/6):

Crentes!, cando vos dispongais a facer a azalá, lavádevos o rostro e os brazos até o cóbado, pasade as mans pola cabeza e lavádevos os pés até o nocello ... se non encontrades auga, recorrede a area limpa e pasádea polo rostro e as mans

Ademais da azalá, que é unha pregaria obrigatoria, xeral e normalizada cabe a oración individual (du'a) e a repetición (dhikr, recordo) en diversas circunstancias do nome de Alá e doutras oracións, tanto de modo individual como colectivo.

Do mesmo xeito que a azalá marca o ritmo do día (nas súas principais fases astronómicas: sol en orto, ocaso e cenit) e a predicación do venres o semanal, o ritmodo ano márcao o xaxún do ramadán (sawm), o terceiro alicerce da fe islámica. No Corán (2/185 e 187) especifícase como ha de realizarse este rito:

É o mes de ramadán, en que foi revelado o Corán como dirección para os homes e como probas claras da dirección e o criterio. Quen estea presente ese mes, que xaxúe nel. Quen estea enfermo ou de viaxe, xaxuará un número igual de días ... Durante o mes de xaxún é vos lícito pola noite unirvos ás vosas mulleres: son vestidura para vós e vós o sodes para elas ... Comede e bebede ata que, á alborada, poida distinguirse un fío branco dun fío negro. Logo observade un xaxún rigoroso até a caída da noite

O cuarto alicerce do islam marca o ritmo de toda a existencia e é a obrigación da peregrinación maior (hajj) á Meca polo menos unha vez na vida; rememora a volta de Mahoma á súa cidade natal o ano da súa morte e a posesión ritual por parte dos musulmáns do centro cultual preislámico, centrado na Kaaba, da «casa de Deus». Realizada segundo un ritual complexo esta peregrinación que grazas aos medios de desprazamento masivos fai concorrer a un gran número de musulmáns cada ano á Meca é unha forma de marcar o retorno en corpo ao «centro do mundo», á alquibla cara á que cinco veces ao día diríxense en espírito as pregarias que marcan o ritmo máis curto neste ciclo continuo que é a práctica relixiosa do islam.

O quinto alicerce da fe musulmá é o azaque (zakat), a esmola legal, consolidada como imposto obrigatorio a partir do reinado do califa Abu Bakr e no que se basean na actualidade as redes de autoaxuda postas en marcha pola comunidade islámica.

Xunto a estes preceptos básicos destácanse outras prescricións tradicionais que resultan identificatorias do musulmán. A primeira é o «esforzo no camiño de Deus» (yihad) que pode ser de índole militar (o que adoita entenderse por guerra santa), porén tamén pode ser interior. Achácase ao propio Mahoma nun hadith (que moitos dan por espúreo) a distinción entre pequeno yihad (o esforzo bélico) e gran yihad (o esforzo interior de perfeccionamento do crente). A circuncisión (jafd), aínda que non aparece no Corán e interesa pouco aos xuristas foi e é unha práctica moi común tida, a nivel popular, por trazo identificador determinante do crente home. Resultan tamén significativas as prohibicións alimentarias referentes á carne de porco, á inxestión de bebidas alcohólicas e as prevencións contra a práctica da usura e dos xogos de azar, en todos os casos o Corán é claro na súa condena.

Ser musulmán cínguese para a maioría dos fieis a cumprir estas prescricións consolidadas desde hai case un milenio e medio, por encima da adscrición a unha ou outra tendencia ou corrente de pensamento das que dividen o islam. Máis de 1100 millóns de fieis repiten na actualidade ritos semellantes, baseados na forza doutrinal dun mesmo libro dun modo parecido a como o fixeron os seus antepasados durante corenta xeracións dando vida a unha relixión activa e moi homoxénea que serve de cohesión a poboacións de circunstancias e culturas moi dispares desde Indonesia e Paquistán até Marrocos e Mauritania.

Tamén en Galizauberalles